تعریف اقدام پژوهی (Action Research)
اقدام پژوهی، که اغلب به‌صورت یک فرآیند چرخه‌ای یا مارپیچی انجام می‌شود، روشی برای برنامه‌ریزی مداخلات تغییر و یادگیری عمدی از تجربه است. این روش برای اولین بار توسط کورت لوین[1]، روانشناس اجتماعی در سال 1946 معرفی شد. در این روش، مداخله در سیستم‌های واقعی انجام می‌شود و سپس اثرات این مداخله به‌صورت دقیق مورد بررسی قرار می‌گیرد.
هدف اصلی اقدام پژوهی، بهبود عملکرد در محیط‌های کاری یا سازمانی است.
این نوع پژوهش معمولاً توسط تیمی ترکیبی از عمل‌ورزان (افرادی که به‌طور مستقیم در فرآیندها دخیل هستند) و پژوهشگران (افرادی که از دیدگاه علمی به موضوع نگاه می‌کنند) انجام می‌شود.
تعاریف دیگر اقدام پژوهی
اقدام پژوهی را می‌توان به‌عنوان فرآیندی تعریف کرد که در آن عمل‌ورزان تلاش می‌کنند مشکلات موجود در محیط کاری یا حرفه‌ای خود را به‌طور علمی بررسی کنند. این بررسی علمی به آنها کمک می‌کند تا تصمیمات و اقدامات خود را هدایت، اصلاح و ارزیابی کنند. به گفته استفان کوری[2] در سال 1953، اقدام پژوهی روشی است که به عمل‌ورزان امکان می‌دهد مسائل خود را با رویکردی علمی مطالعه کرده و عملکردشان را بهبود بخشند.
همچنین، به‌بیان ساده‌تر، اقدام پژوهی به معنای تحقیق درباره تأثیر یا پیامدهای یک اقدام برنامه‌ریزی‌شده برای حل یک مشکل خاص است. این روش ابزاری برای آزمایش عملیاتی راه‌حل‌ها و درک تأثیر آنها در محیط واقعی ارائه می‌دهد.
ویژگی‌های اقدام پژوهی
اقدام پژوهی یک روش پژوهشی است که به دلیل طبیعت آن، ویژگی‌های زیر را داراست:
- غیررسمی: برخلاف تحقیقات آزمایشگاهی یا کاملاً علمی، اقدام پژوهی انعطاف‌پذیر و غیررسمی است.
- کیفی: این روش بیشتر بر مشاهدات و تجزیه‌وتحلیل کیفی تمرکز دارد.
- تفسیری: اقدام پژوهی اغلب به درک عمیق مسائل می‌پردازد و داده‌ها را در زمینه واقعی تفسیر می‌کند.
- بازتابی: این روش نیازمند تأمل و بازنگری مداوم در مراحل مختلف است.
- مشارکتی: همه شرکت‌کنندگان به‌عنوان پژوهشگران همکار شناخته می‌شوند و با یکدیگر همکاری می‌کنند.
- آزمایشی: اقدام پژوهی فرآیندی است که از آزمایش و بررسی نتایج برای بهبود اقدام استفاده می‌کند.
اقدام پژوهی معمولاً توسط افرادی انجام می‌شود که یک مشکل یا محدودیت مشخصی را در محیط کاری خود شناسایی کرده‌اند. این افراد با همکاری یکدیگر برنامه‌ای برای حل مشکل طراحی می‌کنند، برنامه را اجرا می‌کنند، نتایج حاصل از اجرای برنامه را مشاهده می‌کنند، بر این نتایج تأمل می‌کنند و سپس برنامه را بازنگری و اصلاح می‌کنند. این چرخه ادامه می‌یابد تا به نتایج مطلوب برسند.
مزایای اقدام پژوهی
اقدام پژوهی در واقع ترکیبی از مزایای پژوهش دانشگاهی و پژوهش مشاوره‌ای است:
- از یک‌سو، مانند پژوهش دانشگاهی، به دنبال عینیت و روش علمی است.
- از سوی دیگر، مانند پژوهش مشاوره‌ای، بر کاربردپذیری و مرتبط بودن با مسائل واقعی تمرکز دارد.
فرآیند اقدام پژوهی
در نسخه اصلی این روش که توسط کورت لوین در سال 1947 معرفی شد، اقدام پژوهی به‌عنوان یک فرآیند سه‌مرحله‌ای تعریف شده بود:
- برنامه‌ریزی: که شامل بررسی اولیه (Reconnaissance) برای شناخت مشکل است.
- اقدام: اجرای برنامه‌ای برای حل مشکل.
- یافتن واقعیت‌ها: بررسی نتایج اقدامات انجام‌شده و تحلیل آنها.
اما در نسخه‌های مدرن‌تر، چرخه اقدام پژوهی شامل مراحل بیشتری می‌شود. به گفته کمیس[3] و مک‌تاگارت[4] (1988)، این چرخه می‌تواند به‌صورت زیر باشد:
- گردآوری داده‌ها: جمع‌آوری اطلاعات اولیه برای شناخت بهتر مسئله.
- ارزیابی: تحلیل داده‌ها و شناسایی الگوهای موجود.
- اقدام: اجرای برنامه‌ای که بر اساس داده‌ها و تحلیل‌ها طراحی شده است.
- بازتاب انتقادی: تأمل و تحلیل نتایج اقدامات انجام‌شده برای درک بهتر.
- گردآوری داده‌های جدید: تکرار فرآیند برای اصلاح اقدامات و ادامه بهبود.
این چرخه می‌تواند بارها تکرار شود تا به نتایج مطلوب برسد. هدف این است که هر مرحله به درک عمیق‌تر و راه‌حل‌های مؤثرتری منجر شود.
اقدام پژوهی ابزاری قدرتمند برای بهبود عملکرد در سازمان‌ها، مدارس و دیگر محیط‌های حرفه‌ای است که با مشارکت و یادگیری مداوم همراه است.
[1] Kurt Levin
[2] Stephen Corey
[3] Kemmis
[4] Mc Taggart
