مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات یک نظریه ارتباطات جمعی است که بیان می‌کند اطلاعات از رسانه‌ها به‌صورت غیرمستقیم و در دو مرحله مجزا منتقل می‌شود.
مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات در نظریه ارتباطات جمعی ادعا می‌کند که اطلاعات از رسانه‌ها در دو مرحله جداگانه جریان پیدا می‌کند. در مرحله اول، افرادی (رهبران فکری) که توجه زیادی به رسانه‌های جمعی و پیام‌های آن‌ها دارند، اطلاعات را دریافت می‌کنند. سپس رهبران فکری تفسیرهای خود از محتوای واقعی رسانه‌ها را منتقل می‌کنند. اصطلاح «تأثیر شخصی» برای اشاره به فرآیندی استفاده می‌شود که بین پیام مستقیم رسانه و واکنش نهایی مخاطب به پیام قرار دارد.
منشأ مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات – تاریخچه
پایه‌های این نظریه از کارهای برنارد برلسون[1]، هزل گادت[2] و پل لازارسفلد[3] در کتاب انتخاب مردم[4] در سال 1944 گرفته شده است، که مطالعه‌ای درباره فرآیند تصمیم‌گیری در جریان یک کمپین انتخاباتی ریاست جمهوری بود. لازارسفلد و همکارانش به دنبال شواهد تجربی برای تأثیر مستقیم پیام‌های رسانه‌ای بر نیت‌های رأی‌گیری بودند. با این حال، آن‌ها کشف کردند که تماس‌های غیررسمی و شخصی بسیار بیشتر از مواجهه با رادیو یا روزنامه به‌عنوان منابع تأثیرگذاری بر رفتار رأی‌گیری ذکر شده‌اند.
بر اساس این داده‌ها، مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات توسط الیهو کاتز[5] و پل لازارسفلد در کتاب تأثیر شخصی[6] در سال 1955 توسعه داده شد. این دو نویسنده فرض کردند که افراد در جوامع تنها نیستند، بلکه در یک یا چند گروه یکپارچه هستند، که معمولاً روابط بین‌فردی با سایر اعضا دارند. علاوه بر این، آن‌ها دریافتند که یک نقش عمده در هر گروه یا جامعه توسط رهبران فکری ایفا می‌شود.
این افراد «خاص» به‌عنوان کاتالیزور عمل می‌کنند، به این معنا که پیام‌هایی که توسط رسانه‌ها ارائه می‌شود مستقیماً به گیرندگان نمی‌رسند، همان‌طور که در ابتدا توسط نظریه سوزن تزریقی[7] فرض شده بود، بلکه توسط رهبران فکری تعدیل می‌شوند. آن‌ها نقش دریافت و انتقال پیام‌های رسانه‌ای را بر عهده دارند و در این فرآیند، قدرت تأثیرگذاری خاصی بر دیگران اعمال می‌کنند. مدل ارتباطات سپس به شکل زیر است:
تحریک → متغیرهای مداخله‌گر → پاسخ
بعدها، کاتز و لازارسفلد نشان دادند که عناصر کلیدی این فرآیند ارتباطی، خود رهبران فکری نیستند، بلکه گروه به‌طور کلی، به‌ویژه در گروه‌های کوچک، اهمیت دارند. در جوامع کوچک، نوعی بحث فشرده درباره واکنش به مسائل اجتماعی-سیاسی رخ می‌دهد که معمولاً با تصمیمی مشترک بین اکثر اعضا به پایان می‌رسد.
مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات پایه‌ای برای نظریه بعدی جریان چندمرحله‌ای[8] توسط راجرز و باس[9] شد و همچنین بر نظریه‌های بعدی ارتباطات جمعی مانند نظریه استفاده و رضایت، نظریه بازی، مارپیچ سکوت، نظریه برجسته‌سازی، نظریه پرورش و نظریه وابستگی تأثیر گذاشت.
سوالات متداول
1. مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات چیست؟
مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات یک نظریه ارتباطات جمعی است که بیان می‌کند اطلاعات از رسانه‌ها به‌صورت غیرمستقیم و در دو مرحله مجزا منتقل می‌شود: ابتدا به رهبران فکری و سپس از طریق آن‌ها به دیگران.
2. منشأ مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات کجا است؟
این مدل توسط الیهو کاتز و پل لازارسفلد در سال 1955 در کتاب “تأثیر شخصی” معرفی شد. این مدل از مطالعات پیشین برنارد برلسون و هزل گادت در سال 1944 در کتاب “انتخاب مردم” تکامل یافته است.
3. چه نقشی در مدل دو مرحله‌ای برای رهبران فکری وجود دارد؟
رهبران فکری نقش اصلی را در انتقال اطلاعات از رسانه‌ها به دیگر افراد ایفا می‌کنند. آن‌ها پیام‌ها را از رسانه‌ها دریافت کرده و آن‌ها را به دیگران منتقل می‌کنند، در حالی که تأثیر زیادی بر درک و واکنش دیگران دارند.
4. آیا مدل دو مرحله‌ای هنوز کاربرد دارد؟
بله، مدل دو مرحله‌ای پایه‌ای برای نظریه‌های پیشرفته‌تر مانند نظریه جریان چندمرحله‌ای است و به‌ویژه در تحلیل تأثیرات اجتماعی و سیاسی رسانه‌ها و ارتباطات در جوامع کوچک هنوز کاربرد دارد.
5. چه تفاوتی میان مدل دو مرحله‌ای و نظریه سوزن تزریقی وجود دارد؟
نظریه سوزن تزریقی معتقد بود که پیام‌های رسانه‌ای مستقیماً و بدون واسطه به مخاطبان تأثیر می‌گذارند، در حالی که مدل دو مرحله‌ای تأکید می‌کند که این پیام‌ها ابتدا به رهبران فکری می‌رسند و سپس از طریق آن‌ها به دیگران منتقل می‌شوند.
[1] برنارد برلسون (Bernard Berelson): یکی از بنیان‌گذاران تحقیقات ارتباطات و تحلیل محتوا، مشارکت در مطالعه انتخاب مردم.
[2] هزل گادت (Hazel Gaudet): محقق در علوم اجتماعی و همکار برلسون و لازارسفلد در مطالعه انتخاب مردم.
[3] پل لازارسفلد (Paul Lazarsfeld): جامعه‌شناس برجسته و مؤسس بسیاری از نظریه‌های ارتباطات جمعی.
[4] کتاب انتخاب مردم1944, (The People’s Choice): مطالعه‌ای کلاسیک درباره تأثیر رسانه‌ها بر رأی‌دهندگان در انتخابات ریاست جمهوری 1940 آمریکا.
[5] الیهو کاتز :(Elihu Katz): محقق ارتباطات که مدل دو مرحله‌ای جریان اطلاعات را با لازارسفلد توسعه داد.
[6] کتاب تأثیر شخصی 1955, (Personal Influence): اثری مهم که نقش رهبران فکری در انتقال پیام‌های رسانه‌ای را بررسی می‌کند.
[7] نظریه سوزن تزریقی (Hypodermic Needle Theory): نظریه‌ای قدیمی که بیان می‌کرد پیام‌های رسانه‌ای مستقیماً بر مخاطبان تأثیر می‌گذارند.
[8] نظریه جریان چندمرحله‌ای (Multi-Step Flow Theory): مدلی پیشرفته‌تر از نظریه دو مرحله‌ای که تأثیرات چندگانه و پیچیده‌تری را از طریق شبکه‌های اجتماعی در نظر می‌گیرد.
[9] راجرز و باس (Rogers & Bass): نظریه‌پردازان جریان چندمرحله‌ای که به توسعه نظریه ارتباطات کمک کردند.
