متاسفانه ابهام زیاد در مسیر انجام پژوهش موجب رنجش دانشجویان به خصوص در مقاطع تحصیلات تکمیلی شده است (قبلا از پیامد سوء ابهام زیاد را در رساله‌ها (پایان‌نامه) گلایه نمودم)؛ به نظر می رسد حتی مراجعه به استادان و پژوهشگران، مطالعه کتب مختلف روش شناسی و مراجعه به رساله ها و پژوهش های انجام شده نه تنها بر سردرگمی علاقه مندان برای انجام پژوهش نکاسته است بلکه مواجهه آنان با مسائل و پیچیدگی های مختلفی چون مباحث فلسفی در پژوهش، اهداف پژوهش و تنوع دیدگاه های نظری، انواع راهبرد ها و روش های پژوهش، و نکات مربوط به روایی و پایایی پژوهش، آنها را مضطرب تر نموده است. (البته ترجمه های مختلف از کلمات مربوط نیز بر شدت این مشکل افزوده است.) در این نگاشت قصد دارم تا هر آنچه از فرایند پژوهش یادگرفته ام را به اشتراک گذارم تا نه تنها از سوالات و راهنمایی های شما دوستان بهره مند شوم بلکه بتوانیم با همفکری هم یه یک چارچوب مشخص نیز برای انجام پژوهش دست پیدا کنیم. گر چه امیدوارم تمامی علاقه مندان به پژوهش از این مطلب سود برند اما مخاطبان اصلی این نگاشته، دوستانی هستند که برای اولین بار اقدام به تالیف رساله خود در مقطع تحصیلات تکمیلی در رشته های علوم اجتماعی بالاخص مدیریت می کنند.
چند نکته قبل از شروع
- تفاوتی در مسیر انجام پژوهش چه در قالب رساله پایانی در مقطع تحصیلات تکمیلی و چه در قالب مقاله ای برای نشریه علمی وجود ندارد. اصول و چارچوب یک پژوهش، یکسان است چون پژوهش مطالعه ای نظامند در مورد مفهوم مورد نظر پژوهشگر (ها) است (ر.ک. سکاران)
- تفاوت میان افراد دانشگاهی با غیر در این است که آنها از روش پژوهش آگاهی دارند و در پندار، گفتار و کردار خود از آن بهره می جویند (این جمله با کمی تغییر اما با معنایی یکسان از آقای محمود ذبیح زاده برگرفته شده است)؛ به خصوص در عصری که هر فرد می تواند با یک کلیک و جست و جوی ساده به اهم مطالب علمی دست پیدا کند. احاطه بر این بحث نیازمند مطالعه و کسب مهارت است. از این رو مطالعه صرف کتب تنها دانش ما را افزایش می دهد؛ این درحالی است که توسعه مهارت نیازمند درگیر شدن عملی با پژوهش است.
- میان پیشنهاد پژوهش (Research Proposal) و طرح پژوهش (Research Plan) تفاوت وجود دارد. تفاوت اصلی در محتوای کاملتر و دقیق تر در مسیر انجام پژوهش است که در یک طرح پژوهشی نهفته است (ر.ک. نورمن بلیکی). معمولا آنچه دانشگاه از دانشجویان می خواهد طرح پژوهش است که به اشتباه به پیشنهاد پژوهش عمومیت یافته است. فصل 1 رساله نیز اشاره به طرح پژوهش دارد. تمرکز این نوشته بر طرح پژوهش است.
- دانش ما انسان ها طبیعتا در طول زمان تغییر می کند و بر آن افزوده می شود؛ درنتیجه، یک پژوهش، که مطالعه ای است که در طول زمان شکل می گیرد، می تواند تغییر کند یا حتی بعدها زیر سوال برود (مسلمانان اعتقاد دارند که تنها محتوای کتاب مقدس قرآن کریم است که در طول زمان تغییر نخواهد کرد). منظورم این است که در تمام طول مسیر از متغیرها و چارچوب های نظری گرفته تا اهداف، فرضیه ها، یافته های پژوهش و … با توجه به گسترش دانش ما از مفهوم مورد مطالعه ممکن است دچار تغییر و تحول شود (ر.ک. پورعزت). اگرچه یک طرح پژوهش در دانشگاه به طور رسمی تصویب می شود اما پژوهشگر این امکان را دارد که با کسب اجازه از استادان راهنما و مشاور خود از عنوان پژوهش خود گرفته تا بحث روش شناسی و یا هر قسمت دیگری را که تمایل دارد، تغییر دهد؛ تنها وی باید صبور باشد و کارهای اداری مربوطه را انجام دهد.
- هرچه طرح پژوهشی مناسب تری را ارائه شود، مراحل بعدی انجام پژوهش آسانتر و با سرعت بیشتری پیش می رود. به نظرم، اگر به طور متوسط یک رساله در مقطع کارشناسی ارشد، به حدود شش ماه با 8 ساعت زمان کاری نیاز داشته باشد، 40 درصد زمان نیز به تدوین یک طرح پژوهشی خوب اختصاص یابد منطقی است (حتما شنیدید که گفته شده که تفاوت ژاپنی ها با ایرانیان در صرف زمان بیشتر در برنامه ریزی و زمان کمتر در اجرای آن برنامه توسط ژاپنیان است؛ این درحالی است که این امر در ایران برعکس است).
مسیر انجام پژوهش
داشتن شمای کلی از مسیر پژوهش این امکان را به ما می دهد تا بدانیم چه گامهایی را باید طی کنیم:
الف. شروع
- نکات اخلاقی را فراموش نکنید: قرار است که کار پژوهشی انجام شود؛ رسالت یک پژوهشگر با رسالت یک سیاستمدار متفاوت است (ر.ک. وبر) و هر فردی در هر منصب قدرت نیز باشد می تواند از طریق پژوهش، نظر خود را درباب هر موضوع ارائه کند. در دین اسلام نیز بر کسب علم تاکید فراوان شده است. اشاره به منابع و افرادی که در پژوهش خود از آنها کمک می گیرید، کمترین نشانه قدردانی از آنهاست.
- این رساله، تالیف شما است: از سوال اصلی پژوهش تا پاسخ به آن، همه از درون و خلاقیت پژوهشگر می جوشد. اعتبار هر پژوهش به پژوهشگر آن بستگی دارد و انتخاب او از همکاران پژوهشی گرفته تا روش جمع آوری و تحلیل داده هاست که در تمام مسیر همراه وی است. پس مانند کارهای دیگر، مسئولیت پذیر باشید.
- به خدا توکل کنید: زمانی که این مطلب یا موارد مشابه را می خوانید یعنی واقعا می خواهید کاری انجام دهید؛ بر تمام جزئیات نمی توان از پیش غلبه کرد و برای آن برنامه ریزی نمود؛ پس کافی است به خدا توکل کرده تا باقی مسیر را به خوبی طی کنید.
ب. توجه به یک یا چند مفهوم
- همه چیز از توجه به یک مفهوم شروع می شود: پژوهش درباره یک مفهوم مانند مطالعه یک گل است که این گل می تواند خیالی یا واقعی باشد. می تواند اندیشه ای باشد که با تجربه زندگی در میان انسان ها کسب شده باشد یا جاذبه ای باشد که با مشاهده سقوط سیب رخ داده است، یا حتی یک ویژگی مرجح از آینده متصور باشد. به هر حال چیزی، ذهن کنجکاو پژوهشگر را به خود مشغول می کند و کنکاش و مطالعه آن مهم ترین انگیزه ای است که برای شروع یک پژوهش به آن نیاز دارد. این مفهوم اصلی ترین کلیدواژه پژوهش است.
- مفهوم مورد علاقه خود را در درون و بیروناز خود بیابید: متاسفانه دانشجویان زیادی گلایه می کنند که موضوع مناسبی را برای پژوهش خود ندارند؛ شاید به خاطر آن است که دغدغه ای برای پژوهش ندارند. به هر حال از طریق روشهایی زیر می توانید مفهوم و به طبع موضوع مورد علاقه خود را بیابید:
- چه درسهایی را بیشتر دوست داشتید و علاقه مند بودید؟ سرفصل های آن را با خود مرور کنید.
- چه پروژه هایی را در زندگی دانشگاهی خود برای کلاس های درس آماده کرده اید؟ به آنها نگاهی بیاندازید.
- اخبار و رسانه ها را مرور کنید، چه موضوعاتی با توجه به رشته شما امروزه مورد بحث است؟
- به مقالات و مجله های معتبر رشته خود مراجعه کنید، پژوهشگران چه مسائلی را در این چند ساله مورد توجه قرار داده اند؟
- مقالات رشته خود را بخوانید و به پیشنهادهای پژوهشی نویسندگان فکر کنید.
- اگر از شما فی البداهه بپرسند که پنج تا از مهم ترین مساله اصلی رشته شما کدام است؟ چه عناوینی را می توانید به زبان ساده و عامیانه پاسخ دهید؟
- از دوستان و استادان رشته خود بپرسید و درباره موضوعات مورد علاقه آنها فکر کنید.
- مسیر آینده رشته شما چیست؟ حدس می زنید چه موضوعاتی در رشته تحصیلی شما درآینده مورد توجه خواهد بود؟
- به ویژگی های آینده مرجح خود فکر کنید و فکرکنید که چگونه رشته تحصیلی شما به ساختن جامعه بهتر کمک می کند؟ موضوعاتی را درباره آن در اینترنت جست وجو کنید.
- پس از پایان تحصیلات دانشگاهی، دوست دارید شما را متخصص چه چیز بدانند؟ موضوعاتی را انتخاب کنید که بیشترین قرابت را با آینده شغلی یا فعلی شما دارند.
- موضوع مناسبی را پیدا کنید: سعی کنید در ذهن خود هم که شده به دو سوال مهم ذیل برای کسب اطمینان از یک موضوع پژوهشی خوب پاسخ دهید (ساندرز):
- آیا این موضوع قابل انجام است؟
- آیا این موضوع واقعا همان چیزی است که شیفته اش هستید؟
- آیا می توانید مهارتهای پژوهشی لازم چون یادگیری زبان خارجی، نرم افزار مورد استفاده، برای انجام آنرا باتوجه به زمان مقرر شده، کسب کرده یا توسعه دهید؟
- انجام این پژوهش چقدر زمان می خواهد؟ آیا می توانید در زمان محوله به انجام برسانید؟
- آیا پس از انجام پژوهش، موضوع کاملا رسا و واضح خواهد بود؟
- آیا از منابع مالی لازم بری انجام پژوهش برخوردارید؟
- آیا احتمال می دهید که بتوانید داده های لازم برای انجام پژوهش را کسب کنید؟
- آیا ارزش صرف وقت را دارد؟
- آیا موضوع با الزامات دانشکده یا سازمان مورد نظر یا رشته تحصیلی خود همخوانی دارد؟
- آیا عنوان پژوهش ارتباط مستقیمی به یک نظریه دارد؟
- آیا می توانید سوالات و اهداف پژوهش خود را به روشنی بیان کنید؟
- آیا پژوهش پیشنهادی شما قادر است که بیشن های تازه ای را به موضوع بیفزاید؟
- آیا موضوع پژوهشی با ایده ای که قلا توسط سازمان ارائه شده مرتبط است؟
- آیا یافته های شما به نسبت وقت و انرژی که برای کسب آن صرف می کنید، با اهمیت هستند؟
- آیا موضوع پژوهشی شما با اهداف شغلی مورد نظرتان مطابقت دارد؟
- آیا این موضوع قابل انجام است؟
پ. انتخاب هدف پژوهش
- مطالعات اکتشافی خود را آغاز کنید: پس از اینکه مفهوم مورد علاقه خود را یافتید، آن را در کتب، مقالات، گزارش ها، اخبار و صفحات وب جست و جو کنید. با دوستان خود حتما مشورت کنید و نظر اطرافیان خود را حتی اگر هیچ چیز درباره آن نمی دانند جویا شوید، حتی می توانید با پژوهشگران خارجی ارتباط برقرار کنید (برای مثال می توانید از طریق شبکه ریسرچ گیت (https://www.researchgate.net) سوال خود را برای پژوهشگران در گیتی مطرح کنید.) این کار به پخته شدن موضوع شما کمک فراوانی می کند.
- درباره موضوع و هدف مورد نظر خود، متنی کوتاهی بنوییسید: پس از انتخاب موضوع و انجام مطالعات اکتشافی، متن شیوایی را در حدود 5 صفحه بنویسید؛ این متن باید دربردارنده آن چیزی باشد که شما دوست دارید در پژوهش خود آن را دنبال کنید، می توانید به ایده ها، نظرات و یافته های افراد و منابع مورد استفاده اشاره کنید. لازم نیست برای نوشتن این متن، قاعده ای در ترتیب جملات خود داشته باشید؛ بلکه سعی کنید مهارت و قلم خود را به نمایش بگذارید تا شخصیت فردی و ممتاز خود را با آن به دیگران به نمایش بگذارید. این کار باعث می شود نه تنها خود از هدف، موضوع، و مطالعاتی که تا به اینجا صورت گرفته، آگاهی یابید بلکه بتوانید آن را با دیگران نیز به اشتراک بگذارید و ایده ها و ضعف های پژوهشی خود را به راحتی بیابید.
- استاد راهنما (یا همکار پژوهشی) مناسبی را پیدا کنید: استاد و یا همکار پزوهشی خود را براساس معیارهایی چون شناخت قبلی از او، توانایی برقراری ارتباط موثر با او، دانش او از موضوع موردنظر، برخورداری از ضوابط مورد نظر دانشگاه انتخاب کنید و متنی که در گام قبلی به نگارش درآوردید را با او درمیان بگذارید. ارتباط مستمر شما در مسیری رفت و برگشت تا اتمام پژوهش در ارتقای کیفیت پژوهش ما کمک می کند. به یاد داشته باشید که مسئول نهایی پژوهش، شما هستید و خود باید پیگیری آن باشید.
- عنوان مناسبی برگزینید: در نهایت پس از راهنمایی با استاد راهنما (و مشاور و یا سایر دوستان خود) عنوانی را برگزینید که ضوابط ذیل را دربرداشته باشد:
- مفهوم (یا مفاهیم) اصلی را دربرداشته باشد؛
- هدف از پژوهش را نشان دهد؛
- موجز، مختصر و ساده باشد؛
- جذاب باشد؛
- از خلاقیت خود بهره بگیرید.
گلایه و نمونه: با مروری بر عناوین رساله ها در دانشگاه ها مشخص می شود که اکثر عناوین رساله ها فراخور راهبردهای پژوهشی خود با واژگانی چون شناسایی، بررسی، طراحی، تدوین و … آغاز شده اند. عناوینی خشک، تکراری و بی روح انتخاب شده اند؛ برای مثال عنوان مصوب رساله خودم در کارشناسی ارشد این بود: «بررسی عوامل موثر بر تاب آوری خوشه های صنعتی در مواجهه با تحریم های اقتصادی؛ مورد مطالعه: خوشه تجهیزات بیمارستانی تهران». ای کاش فارغ از محدودیت های دانشگاهی که بی از همه از درون ما می جوشد، عنوانی چون «تاب آوری در برابر تحریم ها» را برمی گزیدم و بر آن پافشاری می کردم.
ت. انتخاب راهبرد پژوهش
بعد از هدف، نوبت انتخاب مسیر پژوهش برای رسیدن به آن است. مهم ترین اصل این است که هدف و راهبرد باید در یک راستا باشند. دلیل نمی شود که هدف و راهبردی تکراری انتخاب کنید. به طور کلی از آن جایی که ممکن است این اولین بار باشد که کار پژوهشی انجام می دهیم، انتخاب روش های از پیش طراحی شده به ما کمک کند تا با پژوهش بیشتر آشنا شویم اما مراقب سقف های پژوهشی باشیم. در ذیل تلاش شده است تا با اشاره به مقالات و گزارش ها با انواعی از راهبردهای پژوهش آشنا شویم و از کارکرد، مزیت، محدودیت آن بیشتر اطلاع یابیم تا بتوانیم به درستی از آنان استفاده کنیم.
- آزمایشی (Experiment)
- الوانی، 1367، کاربرد الگوی تحقیق تجربی در مدیریت
- کاویار، 1388، روش آزمایشی
- کوشا، 1371، آزمایش فرضیه در تحقیقات تجربی (آزمایشی)
- شکرکن، 1368، اعتبار درونی و اعتبار نتیجه گیری آماری پژوهشهای آزمایشی و شبه آزمایشی
- علیلو، 1383، بررسی آزمایشی مشکلات حافظه در مبتلایان به نوع وارسی اختلال وسواسی – اجباری
- موردکاوی (Case study)
- مقیمی، 1386، روش موردکاوری و کاربردهای آن در علوم انسانی
- یارمحمدیان، 1389، روش مطالعه موردی و کاربردهای آن در تحقیقات حوزه ی مدیریت و برنامه ریزی سلامت
- راهب، 1382، بررسی شیوه پژوهش موردی
- قوم نگاری (Ethnography)
- ایمانی، 1381، تحقیق قوم نگاری در رویکردهای کمّی و کیفی تحقیق
- منادی، 1386، مردم نگاری
- رمضانی، 1394، قوم نگاری: استراتژی برای فهم فرهنگ سازمانی
- اقدام پژوهی (Action research)
- عابدی، 1386، روش شناسی اقدام پژوهی و کاربرد آن در پژوهش های علوم رفتاری
- زندوانیان، 1390، مطالعه بنیادهای فلسفی روش تحقیق اقدام پژوهی (معلّم پژوهنده)
- آتش زاده شوریده، 1390، اقدام پژوهی: راهی برای ارتقای کیفیت خدمات پرستاری
- نظریه داده بنیاد (Grounded theory)
- دانایی فرد، 1384، تئوری پردازی با استفاده از زویکرد استقرایی: استراتژی مفهوم سازی تئوری بنیادی
- ایمان، 1387، روش شناسی نظریه بنیادی
- دانایی فرد، 1386، استراتژی های پژوهش کیفی: تاملی بر نظریه پردازی داده بنیاد
- امیدی کیا، 1391، شناخت قابلیت های سازمانی جایگاه سازی برند شرکت در صنعت مواد غذایی با استفاده از نظریه داده بنیاد
ث. انتخاب روش جمع آوری داده ها
به طور کلی روش های زیادی برای جمع آوری داده ها وجود دارد که می توانید برای هر راهبرد پژوهشی فراخور هدف خود بهره بگیرید. از آنجایی که با مراجعه به هر کتاب روش شناسی پژوهش می توانید اطلاعات مفید و مشترکی را پیدا کنید، در اینجا به سه روش معمول برای جمع آوری داده ها اشاره می کنم:
- کتابخانه ای (از منابع اولیه تا منابع ثانویه)
- مشاهده (از بدون ساختار تا با ساختار)
- پرسشنامه (از سوالات بسته تا باز)
- مصاحبه (از اکتشافی تا نیمه سازمان یافته و کاملا سازمان یافته)
سعی کنید با توجه به مزیت ها و معایب هر روش، ترکیب مناسبی را برای افزایش روایی و پایایی ابزار جمع آوری داده ها استفاده کنید.
ج. انتخاب روش تحلیل داده ها
- تحلیل عاملی (Factor Analysis)
- نظری، 1388، تحلیل عاملی و کاربرد آن در علوم اجتماعی
- تحلیل محتوا (Content Analysis)
- درّانی، 1375، درآمدی بر تجزیه و تحلیل محتوا (فن تعبیر و تفسیر نظارتی)
- ایمان، 1390، تحلیل محتوای کیفی
- رضوانی، 1389، تحلیل محتوا
- فضل الهی، 1389، روش شناسی تحلیل محتوا با تاکید بر تکنیک های خوانایی سنجی و تعین ضریب درگیری متون
- جعفری هرندی، 1387، تحلیل محتوا روشی پرکاربرد در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی، با تاکید بر تحلیل محتوای کتاب های درسی
- تحلیل مضمون (Thematic Analysis)
- عابدی جعفری، 1390، تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده های کیفی
- کرمی، 1394، مدل سازی حسابداری تورمی در ایران بر اساس روش تحلیل تم
- عبادی، 1392، شناسایی عوامل موثر بر شکل گیری شبکه های سیاسی در جهت حکمرانی خوب
جهت فهم تفاوت میان تحلیل مضمون و تحلیل محتوا می توانید به مقاله ای از آقای وایسمرادی مراجعه کنید.
- تحلیل گفتمان (Discourse Analysis)
- حسنی فر، 1393، تحلیل گفتمان به مثابه روش
- سرایی، 1387، روش کیفی در مطالعات اجتماعی،با تاکید بر روش تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی
- شکرانی، 1389، گفتمان کاوی و کاربست آن در متون روایی
- صادقی فسائی، 1392، نکاتی تحلیلی و روش شناختی درباره تحلیل گفتمان (با نگاهی به پژوهش های ایرانی)
- تاجیک، 1387، بررسی نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران از منظر تحلیل گفتمان
- فراتحلیل
- زاهدی، 1384، فراتحلیل راهی به سوی شناسایی ارزشیابی ترکیب و تلخیص پژوهش های گذشته
- ایمان، 1385، فرا-تحلیل، روشی برای مطالعه مطالعات
- عابدی، 1385، درآمدی بر روش پژوهش فراتحلیل در تحقیقات آموزشی
چ. تکمیل گزارش نهایی
- فرمت طرح پژوهش یا مقاله برای مجله موردنظر را دریافت کنید: هر دانشکده و مجله، فرمت خاص و مروبط به خود را دارد که ممکن است بخش هایی از آن با سایرین متفاوت باشد. آن را به دقت مطالعه و قسمت های لازم را تکمیل نمایید. معمولا برای هر بخش، توضیحی در مورد عنوان بیان می شود که می توان از آن به عنوان چک باکس استفاده نمود و کار خود را ارزیابی کرد. برای مثال دانشکده مدیریت دانشگاه تهران دو نوع فرمت برای طرح پژوهشی در نظر گرفته است (البته بنده به این دو شکل و محتوای آن انتقاداتی دارم!) که در ادامه می توانید با کلیک بر روی عنوان هر یک، آن را دریافت فرمایید.
دانلود طرح پیشنهادی رساله دانشکده مدیریت دانشگاه تهران: پژوهش کمی
دانلود طرح پیشنهادی رساله دانشکده مدیریت دانشگاه تهران: پژوهش کیفی
در مورد مقاله هم به راهنمای نویسندگان برای هر نشریه مراجعه کنید (مثال: مجله مدیریت دولتی دانشگاه تهران) و فرمت مقاله را دریافت فرمایید.
- خود را برای دفاع و ارائه آماده فرمایید: پس از نگارش آن، آن را برای استاد و سایر دوستان خود ارسال کنید تا با گرفتن بازخور، آن را تکمیل کنید. در بعضی دانشگاهها، جلسه ای برای دفاع از موضوع و طرح پژوهشی برگزار می شود که باید گزارش خود را به صورت فایلی قابل ارائه چون پاورپویینت و … آماده کنید؛ سعی کنید تمام سر فصل های موجود در طرح پژوهشی را در اسلاید ها قرار دهید اما کوتاه، خلاصه و با زبانی ساده.
ح. پایان
امیدوارم با این مطلب کوتاه توانسته باشم از ابهام شما عزیزان نسبت به مسیر انجام پژوهش کاسته باشم. اگر شما نقد، سوال، ایده، نظر، مقاله، و یا کتاب خوبی را در زمینه روش شناسی پژوهش می شناسید، حتما به بنده معرفی کنید تا بتوانیم از همدیگر یاد بگیریم. در انتها می دانم این مطلب ناقص است، شاید مقالات بهتری را به جای نمونه های معرفی شده می شناسید، لطفا آن را با بنده در میان بگذارید تا بتوانیم مانند سایر مطالب این وبلاگ، در طول روزها و ساعت ها آن را به روز و بهتر کنیم. سپاس.
