نظریه اسناد چیست؟
نظریه اسناد که توسط فریتز هایدر ارائه شده است، روشی است که میتوان از آن برای ارزیابی نحوه‌ی درک افراد از رفتار خود و دیگران استفاده کرد. این نظریه درباره‌ی چگونگی ارائه‌ی توضیحات علّی توسط انسان‌هاست. در کتاب “روان‌شناسی روابط بین‌فردی” (1958)، هایدر بیان می‌کند که تمام رفتارها به دو نوع عامل داخلی یا خارجی نسبت داده می‌شوند:
- اسناد خارجی: در این نوع اسناد، علت رفتار به یک عامل، نیرو یا عامل خارجی نسبت داده می‌شود. عوامل خارجی عواملی هستند که خارج از کنترل شما قرار دارند. شما احساس می‌کنید هیچ اختیاری در قبال آن‌ها ندارید. بنابراین، رفتار شما تحت تأثیر، محدود یا حتی به طور کامل توسط عوامل خارج از کنترل‌تان تعیین می‌شود و در نتیجه خود را مسئول نمی‌دانید. مثال کلی آب‌وهوا است. که همچنین اسناد موقعیتی نیز نام دارد.
- اسناد داخلی: در این نوع اسناد، علت رفتار به یک عامل، نیرو یا عامل داخلی نسبت داده می‌شود. عوامل داخلی عواملی هستند که تحت کنترل شما قرار دارند. شما می‌توانید انتخاب کنید که به شیوه‌ای خاص رفتار کنید یا نکنید. بنابراین، رفتار شما به عوامل خارجی وابسته نیست و خود را مسئول می‌دانید. به عنوان مثال هوش فردی. که همچنین اسناد شخصیتی نیز نام دارد.
یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز انسان‌ها این است که باور دارند می‌توانند هر چیزی را توضیح دهند. پژوهش‌های روان‌شناسی نشان داده‌اند که اغلب افراد در قضاوت درباره‌ی مسئولیت یک رویداد یا عمل دچار سوگیری هستند:
ما انسان‌ها موفقیت دیگران و شکست خودمان را به عوامل خارجی نسبت می‌دهیم، یعنی آن‌ها را نتیجه‌ی شایستگی دیگران یا تقصیر خودمان نمی‌دانیم.
همچنین موفقیت خودمان و شکست دیگران را به عوامل داخلی نسبت می‌دهیم، یعنی آن‌ها را نتیجه‌ی شایستگی خودمان و تقصیر دیگران می‌دانیم
برخی دیگر از عوامل مرتبط با فرایند اسناد عبارت‌اند از:
- آیا به اشخاص دیگر علاقه داریم یا خیر؟ اگر فردی را دوست داشته باشیم، موفقیت‌های او را بیشتر به عوامل داخلی نسبت می‌دهیم.
- آیا پاداش یا مجازاتی مرتبط با رفتار انجام می‌گیرد؟ اگر پاداش یا مجازاتی وجود داشته باشد، اسناد به عوامل خارجی بیشتر محتمل است.
- آیا اشخاص دیگری انگیزه‌ی بالایی برای موفقیت دارند؟ بر اساس نظریه‌ی وینر (1980) افراد با انگیزه‌ی بالا برای موفقیت:
-
به‌جای اجتناب، به سراغ کارهای مرتبط با موفقیت می‌روند. چراکه آن‌ها موفقیت را نتیجه‌ی توانایی و تلاش زیاد خود می‌دانند و شکست را به شانس یا شرایط بد نسبت می‌دهند. بنابراین، شکست اعتمادبه‌نفس آن‌ها را کاهش نمی‌دهد، اما موفقیت باعث تقویت غرور و اعتمادبه‌نفس‌شان می‌شود.
-
هنگام سخت‌شدن کار، تسلیم نمی‌شوند و ادامه می‌دهند. زیرا شکست را ناشی از کمبود تلاش می‌دانند و باور دارند با تلاش بیشتر می‌توانند آن را تغییر دهند.
-
چالش‌هایی با دشواری متوسط (احتمال موفقیت 50٪) را انتخاب می‌کنند. زیرا بازخورد این چالش‌ها اطلاعات بیشتری درباره‌ی عملکردشان ارائه می‌دهد، برخلاف کارهای بسیار دشوار یا آسان که اطلاعات کمی درباره‌ی توانایی‌ها یا اثربخشی‌شان ارائه می‌کنند.
-
با انرژی زیاد کار می‌کنند، زیرا معتقدند نتایج به میزان تلاششان وابسته است.
عوامل اسناد بر اساس نظریه‌ی کِلی (1967):
کلی نظریه‌ی هایدر را با افزودن فرضیاتی درباره‌ی عوامل مؤثر بر تشکیل اسناد گسترش داد:
- اطلاعات ثبات: میزان تکرار رفتار مشابه توسط فرد در موقعیت‌های مشابه.
- اطلاعات تمایز: میزان رفتارهای متفاوت فرد با اشیاء یا موقعیت‌های مختلف.
- اطلاعات توافق: میزان رفتار مشابه سایر افراد در موقعیت مشابه.
-آیا عوامل مؤثر بر موفقیت و یا شکست کنترل‌پذیرند یا خیر؟ عوامل کنترل‌پذیرعواملی هستند که باور داریم می‌توانیم آن‌ها را تغییر دهیم. و عوامل کنترل‌ناپذیر عواملی هستند که باور داریم نمی‌توانیم به‌راحتی تغییرشان دهیم.
موفقیت‌ها را میتوان به چهار عامل نسبت داد:
- تلاش: عاملی داخلی و ناپایدار که تا حد زیادی تحت کنترل ماست.
- توانایی: عاملی داخلی و پایدار که کنترل مستقیم زیادی روی آن نداریم.
- سطح دشواری کار: عاملی خارجی و پایدار که عمدتاً خارج از کنترل ماست.
- شانس: یک عامل خارجی و ناپایدار که کنترل بسیار کمی بر آن داریم.
منشأ نظریه اسناد
تاریخچه
فریتز هایدر برای نخستین بار در کتاب خود با عنوان “روان‌شناسی روابط بین‌فردی” (1958) درباره نظریه اسناد نوشت. این کتاب نقش محوری در شکل‌گیری و تعریف این نظریه ایفا کرد. در سال 1965، جونز و دیویس فرضیات منظم خود درباره ادراک نیت را در مقاله‌ای با عنوان “از اعمال تا ویژگی‌ها” منتشر کردند. در سال 1967، کلی مقاله‌ای با عنوان “اسناد در روان‌شناسی اجتماعی” منتشر کرد که در آن نظریه‌ی هایدر را با افزودن فرضیاتی درباره عوامل مؤثر بر شکل‌گیری اسناد، گسترش داد. این عوامل شامل ثبات، تمایز و توافق بودند.
کاربردهای نظریه اسناد
-
روان‌شناسی: این نظریه به تحلیل سوگیری‌های شناختی، قضاوت‌های اخلاقی، تصمیم‌گیری و حتی مسائل مرتبط با حقوق کیفری کمک می‌کند.
-
مدیریت منابع انسانی: در ارزیابی عملکرد کارکنان، ارزیابی خود و همکاران، شناخت دلایل رفتار افراد و بهبود تعاملات سازمانی کاربرد دارد.
-
آموزش: آموزگاران می‌توانند با درک اسنادهای دانش‌آموزان نسبت به موفقیت یا شکست، شیوه تدریس یا بازخورد خود را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که انگیزه یادگیری افزایش یابد.
-
بازاریابی و ارتباطات: در تبلیغات، این نظریه نشان می‌دهد که مصرف‌کنندگان چگونه به ادعاهای تبلیغاتی واکنش نشان می‌دهند. اگر تبلیغ فقط بر ویژگی‌های مثبت تأکید کند (تبلیغات یک‌جانبه)، ممکن است اعتماد کمتری ایجاد کند. اما اگر تبلیغ علاوه بر نکات مثبت، به برخی کاستی‌ها نیز اشاره کند (تبلیغات دوجانبه)، مخاطب تبلیغ‌کننده را صادق‌تر می‌داند. این صداقت درک‌شده می‌تواند اعتبار برند را افزایش دهد و باور مشتری درباره کیفیت محصول را تقویت کند.
مراحل نظریه اسناد
فرایند سه‌مرحله‌ای اسناد:
- ادراک: مشاهده‌ی رفتار توسط فرد.
- قضاوت: تعیین عمدی بودن رفتار. فرد باید باور داشته باشد که رفتار به‌طور عمدی انجام شده است.
- اسناد: تعیین علت رفتار. اگر فرد معتقد باشد که شخص مجبور به انجام رفتار شده است، علت به موقعیت نسبت داده می‌شود. و اگر معتقد باشد که رفتار به میل خود انجام شده است، علت به شخص نسبت داده می‌شود.
سوالات متداول
1. نظریه اسناد چیست؟
نظریه اسناد توضیح می‌دهد که انسان‌ها چگونه دلایل رفتار خود و دیگران را تفسیر می‌کنند. این تفسیرها معمولاً به عوامل درونی (مانند شخصیت و توانایی) یا بیرونی (مانند شرایط محیطی) نسبت داده می‌شوند.
2. چه تفاوتی بین اسناد داخلی و خارجی وجود دارد؟
اسناد داخلی رفتار را به ویژگی‌های فردی مانند تلاش یا هوش نسبت می‌دهد. اسناد خارجی رفتار را به عوامل بیرونی مانند شانس یا فشار محیطی مرتبط می‌داند.
3. سوگیری اسنادی یعنی چه؟
سوگیری اسنادی به تمایل انسان‌ها برای نسبت دادن موفقیت‌های خود به عوامل درونی و شکست‌ها به عوامل بیرونی گفته می‌شود. این سوگیری می‌تواند در قضاوت‌ها و تصمیم‌گیری‌ها تأثیرگذار باشد.
4. نظریه اسناد چه کاربردهایی دارد؟
این نظریه در حوزه‌هایی مانند روان‌شناسی، آموزش، مدیریت منابع انسانی، بازاریابی و ارتباطات برای تحلیل رفتار، تصمیم‌گیری و ارزیابی عملکرد کاربرد دارد.
5. چه کسانی نظریه اسناد را مطرح و گسترش داده‌اند؟
فریتز هایدر نخستین بار این نظریه را مطرح کرد. سپس هارولد کلی با افزودن مفاهیمی مانند ثبات، تمایز و توافق، آن را توسعه داد.
کتاب مرجع: فریتز هایدر – روان‌شناسی روابط بین‌فردی
